شیفته فرم در سینما هستم! / «تعارض» فیلم سایکو درام و تجربه گرایانه است

«تعارض» با نام قبلی «ریست» درسی و هشتمین  جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد.  اکنون به بهانه اکران این فیلم با محمدرضا لطفی به گفت و گو نشسته ایم که در ادامه می خوانید.

در ابتدای گفت و گو کمی به عقب برمی گردیم! آیا سابقه چندین ساله شما در فضای مطبوعات و نقد نویسی، سکوی پرتاب و  زمینه ساز ورودتان به عرصه ‌ی فیلم سازی بود؟
دغدغه فیلم سازی قبل از این که وارد فضای نقدنویسی شوم در من شکل گرفت و در ۱۲ سالگی عاشق سینما شدم. هیچ وقت فضای نقد را سکویی برای فیلم سازی ندیدم و خیلی اتفاقی وارد فضای نقد فیلم شدم و در سال ۱۳۸۰ در روزنامه اطلاعات با ستون کوچک شروع به کار کردم. در آن برهه فضای نشریات چاپی در اوج خود به سر می برد و بسیار اتفاقی پیشنهادهای مختلف کاری به من شد و خیلی سریع تجربه دبیری سرویس، سردبیری و معاون سردبیری پیدا کردم. خیلی خوشحالم که این اتفاق افتاد، چون فضای نقد نویسی نگاه من را به سینما جدی تر کرد و تغییر داد. جنس سینمای مورد علاقه ام عوض شد و یاد گرفتم که فیلم خوب ببینم و فیلم نامه ها را تحلیل کنم. به موازات این که در فضای نقد فیلم بودم، فیلم کوتاه ساختم، دستیاری کارگردانی کردم، فیلم نامه نویسی و داستان نویسی انجام دادم. دو کتاب رمان را به نگارش درآوردم و حدود هشتصد داستان کوتاه چاپ شده در نشریات دارم. هم چنان با عشق در فضای نقد فیلم حضور دارم و عضو هیئت مدیره انجمن منتقدان هستم، در صورتی که عضو انجمن کارگردانان نشدم. برای من فضای نقد فیلم و منتقد بودن سرشار از عشق است و از آن جدا نمی شوم.

چرا در اولین ساخت سینمایی خود به سراغ ژانر وحشت در فیلم سازی رفتید؟ از سختی های فیلم اول با فرم متفاوت و به اصطلاح مخاطبان خاص  فیلم بگویید!
ژانر وحشت و سایکودرام از فضاهای بسیارمورد علاقه من است. بله فرم هر دو فیلم من متفاوت است که تا امروز در ایران تجربه نشده است. من بسیارشیفته فرم در سینما هستم و معتقدم سینما چیزی نیست جز فرم و عناصر دیگر آن وام دار هنرهای دیگر است. فیلم نامه از ادبیات، بازیگری از تئاتر، موسیقی متن فیلم از موسیقی،  فیلم برداری از عکاسی وام می گیرد، ولی فرم یونیک سینما است. هر فیلم سازی برای فیلم اول سختی های مضاعف دارد، ولی در حال حاضر اگر قرار نباشد فیلم کمدی یا شبه کمدی بسازید، فیلم سازی به شدت سخت شده است و ربطی به فیلم اول و دوم ندارد.
وقفه چند ساله پس از ساخت نخستین فیلم تا ساخت فیلم“ تعارض“به چه علت بود؟
به نظرم وقفه ای وجود نداشت، چون فیلم سازی شغل من نیست. سینما برای من عشق است و درآمدم از فیلم سازی نیست. من واقعا باید از کاری  لذت ببرم و آن را دوست داشته باشم تا بتوانم فیلم بسازم. اولین فیلم من با عنوان “روایت ناپدید شدن مریم” در سال ۱۳۹۳ ساخته شد و در سال ۱۳۹۵تحقیقات فیلم دوم تا دو سال ادامه داشت. سپس در سال ۱۳۹۷ فیلم نامه “تعارض” را بازنویسی کردیم و تهیه کننده مشخص و اواخر همان سال تولید شروع شد. در سال ۱۳۹۸ فیلم “تعارض” در جشنواره فیلم فجر حضور داشت و  جهان از سال ۱۳۹۹ تا نیمه سال ۱۴۰۰ به واسطه شیوع کرونا قفل شد، از اواسط سال ۱۴۰۰ تا نیمه دوم سال ۱۴۰۱ تور جشنواره های خارجی فیلم برگزار شد و قرار بود این فیلم پاییز ۱۴۰۱ اکران شود که اتفاقاتی در جامعه به وجود آمد که اکران آن متوقف شد. ما از اواسط سال ۱۴۰۲ برای اکران اقدام کردیم که یک سال در صف ماندیم. در طول این سال ها روی پروژه های مختلف کار کردم. در واقع من تکنسین نیستم که در بیست روز فیلم نامه بنویسم، فیلم را بسازم و دو ماه بعد اکران شود و سپس به سراغ ساخت فیلم دیگری بروم. علاقه ای به این شیوه فیلم سازی ندارم و بلد هم نیستم. باید فیلم قلب من را تحریک کند تا بتوانم از نقطه ای تحقیق را شروع و فیلم را به پایان برسانم.

کمی درباره ایده زندگی و شرح حال یک مرد مقابل دوربین و به طور کلی سوژه های تجربی که تا امروز در آثار خود انتخاب می کنید توضیح دهید؟
فیلم سینمایی “تعارض” سایکودرام است که وجوه مختلف فلسفی، روانشناسی جامعه شناسی، انسان شناسی، شخصیت شناسی را در هم تنیده دارد که در این باره تحقیق و مطالعه کردم و در نهایت به این فیلم نامه رسیدم.
من به دنبال سوژه های کمتر کار شده و فرم هایی که تجربه نشده باشد و بیشتر ابعاد درونی شخصیت ها را مورد بررسی قرار دهد می روم که فضای مورد علاقه من است. بله فضای دو فیلم من تجربی است، چون در ایران تجربه نشده و مخاطب عام به آن عادت ندارد. فیلم های من اکسپریمنتال یا تجربه گرایانه است و به نظرم می توان با فرم کارهای بسیار جذاب تری انجام داد.

آیا برای شخصیت پردازی و ملموس نشان دادن رضا در نگارش فیلم نامه، به لحاظ شناخت بیشتر با این نوع بیماران، با روانشناسان مشورت کردید و چه تحقیقاتی دراین باره صورت گرفت؟
بله بسیار. با تعداد زیادی روانپزشک، فلاسفه، جامعه شناسان و حتی افرادی که در  زمینه انسان شناسی و شخصیت شناسی استاد هستند صحبت کردم. حدود بیست سال است که مطالعاتی در باب روانشناسی، جامعه، شخصیت شناسی،انسان شناسی و عرفان های مختلف دارم. هم چنین صد فیلم سایکودرام خارجی، آمریکایی، اروپایی آسیایی، اروپای شرقی را تماشا کردم. به طور کلی تحقیقات و نگارش فیلم نامه دو سال طول کشید.
شما در فیلم اول از دوربین روی دست و در فیلم سینمایی “تعارض” از دوربین های مدار بسته برای روایت قصه بهره بردید. ایده ای خلاقانه و جدید در سینمای ایران که قطعا مصائب و شرایط خاص خود را در تولید به همراه داشته است. آیا در سینمای ایران فیلم مشابهی ساخته شده که از لنز دوربین مداربسته روایتگر داستان باشد؟
در ایران فیلمی که از دریچه دوربین مدار بسته روایت شود نداشتیم و “تعارض” اولین تجربه در این زمینه بودکه ساخته شد. وقتی فرم فیلم سازی متفاوت استق طبیعتا شرایط تولید فرق می کند. دربخش هایی به فراخور صحنه از هفت دوربین، پنج دوربین، سه دوربین، دو دوربین و حتی تک دوربین استفاده می کردیم. ما هفت ماه با بازیگر، فیلمبردار، طراح صحنه بحث کردیم تا به فضای درست فیلم برسیم. فکر می کنم تدوین فیلم هفت یا هشت ماه طول کشید و در “تعارض”شرایط نرمال به معنی این که مثل فیلم های دیگر ساخته شود وجود نداشت، چون نمونه ای از آن وجود نداشت تا به آن استناد کنیم و باید با مباحثه متعدد و طولانی به نتیجه می رسیدیم.

چرا فیلم به شکل سیاه و سفید فیلم برداری شد؟
من دوست داشتم رنگ را از فیلم بگیرم، چون بهتر بود در این فضا و کاراکتر عنصر رنگ وجود نداشته باشد.
به نظر می رسد در” تعارض” عنصر زمان اهمیت زیادی دارد و گاهی زمان در فیلم می‌شکند و در یک قاب روایت‌های مختلفی از زمان ارائه می شود!
بله. دیالوگی است که می گوید توهم زمان را آدم ها ساختند‌. زمان بحث مهمی است و حتی در علم فیزیک در بعد حجم یا اجسام، چهار تا پنج بعد کشف شده در صورتی که علم معتقد است تا پانزده بعد داریم که هنوز کشف نکردیم، ولی فعلا زمان تک بعدی است. علم هنوز به درجه ای نرسیده که ابعاد مختلف زمان را کشف کند و ما به این نتیجه رسیدیم که براساس سرعت نور زمان را تعیین می کنیم. اگر در یک سیاره دیگر کره زمین را رصد کنید و وقتی که فاصله نوری شما زیاد باشد ممکن است هخامنشیان را یا ۳۰۰ سال آینده را ببینید. این ها مباحث زمان است که در فیلم ‌من بسیارمهم است.

 بار اصلی فیلم بر دوش رضا بهبودی بازیگر خوب تئاتر است. مردی با اختلال افسردگی که فیلم را به جلو می برد و مخاطب را تا انتها با خود همراه می کند!

من معتقد هستم که رضا بهبودی از بهترین بازیگران ایران و یکی از پنج بازیگر برتر سینمای ایران است. من در هر دو فیلم افتخار همکاری با رضا بهبودی را داشتم و فکر می کنم که هر کارگردانی که با ایشان کار کند لذت کشف و شهود اتمسفر فیلم و فضای کارگردانی را لذت بخش تر احساس می کند. ما ساعت ها با هم بحث کردیم تا به یک نقطه مشترک برسیم و سپس آن را جلو دوربین قرار می دادیم. حضور رضا بهبودی در هر پروژه ای نعمت است.

چرا نام فیلم از ریست به تعارض تغییر کرد؟
من هم چنان نام ریست را بیشتر از تعارض دوست دارم و معتقدم به محتوای فیلم‌ می آید. ما با اسم ریست پروانه ساخت گرفتیم و زمانی که در جشنواره فیلم فجر پذیرفته شد با همین نام بود، اما در آن زمان قانونی وجود داشت که نمی دانم هنوز ادامه دارد یا نه که گفته شد ریست کلمه خارجی است و باید نام فیلم عوض شود که مجبور شدیم نام تعارض را انتخاب کنیم. از ابزورد بودن ماجرا این است که تعارض یک کلمه عربی است و خارجی محسوب می شود، ولی ظاهرا دوستان با کلمات عربی مشکل ندارند و فقط از کلمات انگلیسی ایراد می گیرند.
درباره حضور فیلم سینمایی “تعارض“ در جشنواره های خارجی و بازخوردها بگویید؟
فیلم سینمایی “تعارض” در بیشتر از پانزده جشنواره خارجی و در هر پنج قاره جهان حضور داشت و بازتاب های خیلی خوب داشت. فیلم دیالوگ بسیاری دارد و در نتیجه زیرنویس زیاد است و من نگران بودم که مخاطبان خارجی نتوانند با فیلم ارتباط برقرار کنند ولی مخاطبان خیلی خوب ارتباط گرفتند و نکته هایی را در فیلم متوجه شدند. به طور کلی فیلم بازتاب های خوب و شیرینی در جشنواره های خارجی داشت.

فیلم شما در فرم و محتوا اثری ساختار شکن در سینما به حساب می آید و فیلم سازان ما گاهی از فیلم های هالیوودی در ساخت فیلم الگو می گیرند. پس از تماشای “تعارض“ هم منتقدان بر این باور بودند که نگاهی بر فیلم‌ ممنتو کریستوفر نولان و ….. داشتید! آیا ما به لحاظ سطح امکانات می توانیم آثاری هم سطح سینمای جهان بسازیم یا خیر؟
من حدود صد فیلم سایکودرام و فیلم های روانشناسانه و جامعه شناسانه و فیلم هایی که با مقوله زمان بازی کرده را تماشا کردم و ممنتو یکی از فیلم هایی بود که تماشای آن در من تاثیر داشته است، ولی مستقیما از فیلمی خاص الهام نگرفتم و یا کپی نکردم. طبیعتا از هر فیلمی که می بینید و لذت می برید یک تکه از فیلم در وجود شما ته نشین و به ضمیر ناخودآگاهتان می رود که در کنار تحقیقات و مطالعاتی که داشتم به فیلم تعارض تبدیل شد.
در فیلم های اکشن نمی توانیم هم سطح جهان فیلم بسازیم، ولی ما در سینمای ایران کمبود امکانات نداریم، بلکه شرایط تولید بیماری داریم که نمی توانیم فیلم های با کیفیت و مطلوب تولید کنیم، به دلیل این که تهیه کننده حرفه ای نداریم.‌ متاسفانه تعداد تهیه کنندگان حرفه ای ما  که واقعا سینما را بشناسند به تعداد انگشتان یک یا دو دست نمی رسد و معادلات تولید به هم خورده است. ما استعدادهای درخشانی داریم، ولی یا فیلم های خوب ساخته نمی شوند و به مرحله تولید نمی رسند و یا در مرحله تولید کیفیت لازم را ندارند.

سید امیر سیدزاده تهیه کننده سینما همیشه ثابت کرده که پای کار فیلم سازان جوان و حتی فیلم اولی ها است. درباره فیلم شما این همکاری چگونه شگل گرفت؟
با آقای سید زاده از طریق دوست مشترکی که فیلم نامه را خوانده بود آشنا شدم. ایشان پیشنهاد داد که آقای سیدزاده این نوع فیلم نامه ها را خیلی دوست دارد. فیلم نامه برای ایشان ارسال شد  و در یک هفته مطالعه کرد و اعلام آمادگی برای همکاری کرد. در این فیلم مشکل پیدا کردن تهیه کننده نداشتم و در همان قدم اول تهیه کننده مشخص شد. آقای سیدزاده یکی از تهیه کنندگان خوب و شریف هستند و من از همکاری با ایشان بسیار لذت بردم. در کنار او بسیار راحت بودم و دغدغه و استرس فضای تولیدی را نداشتم، با این که ما در شرایط لبه مرز تولید سرمایه فیلم بودیم ولی ایشان پای کار بودند و ثابت کردندکه تمایل به تهیه فیلم های خاص و متفاوت در سینما دارند.
برنامه ای برای ساخت فیلم بعدی دارید؟
بله قرار است روی فیلم نامه ای کار کنم و با تهیه کننده ای صحبت های اولیه را کرده ام. این فیلم هم فرم گرا است و نسبت به فیلم سینمایی “تعارض” قصه سرراست تری دارد. چون این فیلم فضای خاص تری دارد و باید با فیلم بردار و طراح صحنه در مدت زمان طولانی تر صحبت کنیم تا فضای فیلم دربیاید.
از نگاه فیلم ساز فکر می کنید “تعارض“ به دنبال بیان چیست؟

این نوع فیلم ها فیلم های کشف و شهودی هستند و مصرع معروف هرکسی از ظن خویش شد یار من است.هرکسی با دیدگاه و سطح وجنس زیست خود در جهان هستی یا فیلم را دوست دارد یا ندارد و ممکن است برداشت مخاطبان با هم تفاوت داشته باشد.

• گفتگو: موناکریمی  
• عکاس: رامونا میریان