نقش معماری – ایرانی اسلامی در شکل‌گیری هویت علمی حوزه علمیه قم
- شناسه خبر: 90229
- تاریخ و زمان ارسال: 16 اردیبهشت 1404 ساعت 3:25
به گزارش «هنرمندنیوز» از حیاط‌های چهارضلعی گرفته تا رواق‌های پرنور و حجره‌های ساکت، هر عنصر از این معماری، بستری برای تربیت و تفکر طلبگی فراهم کرده که در جهان تشیع جایگاهی یگانه دارد. در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی، زمانی که آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی تصمیم به احیای حوزه علمیه قم گرفت، شاید کمتر کسی تصور می‌کرد این اقدام نه‌تنها یک تحول علمی، بلکه نقطه آغاز تمدن‌سازی معماری در بستر دینی باشد. مدرسه فیضیه، که بنای اولیه آن به دوره صفویه بازمی‌گردد و در قرون ۱۰ و ۱۱ هجری قمری شکل گرفته، با ساختاری ساده اما متناسب با نیازهای علمی طلاب، به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی حوزه علمیه قم تبدیل شده است؛ جایی که معماری سنتی ایرانی-اسلامی با زبان خاص خود، نقش پررنگی در القای آرامش، تمرکز و تداوم علم‌آموزی ایفا می‌کند.
در طول دهه‌های بعد، گسترش حوزه علمیه قم با ساخت و توسعه مدارسی چون دارالشفاء (تأسیس اولیه در سال ۱۰۵۵ هجری قمری)، مدرسه آیت‌الله بروجردی (بازسازی‌شده در سال ۱۳۷۸ هجری قمری)، مدرسه حجتیه (تأسیس ۱۳۲۱ هجری شمسی توسط آیت‌الله سید محمد حجت کوه‌کمره‌ای) و مدرسه معصومیه (تأسیس ۱۳۶۸ هجری شمسی با حمایت امام خمینی) ادامه یافت. هر یک از این مدارس با رعایت اصول سنتی معماری اسلامی ایرانی، نظیر ایوان‌ها، گنبدهای آجری، محراب‌ها و صحن‌های آرام، در واقع بازتابی از هویت فرهنگی و مذهبی حوزه بودند. حتی انتخاب رنگ‌ها، کاشی‌کاری‌ها و نوع آجرچینی، با دقت و هماهنگی انجام می‌گرفت تا محیط آموزشی نه‌فقط محل تحصیل، بلکه تجلی‌گاه ایمان، سکوت و تفکر باشد.
معماری سنتی حوزه‌های علمیه، برخلاف بسیاری از سازه‌های آموزشی مدرن، بر محور «نظم در عین سادگی» و «زیبایی در عین کاربردی بودن» استوار است. مدرسه فیضیه با حیاط مرکزی و حجره‌هایی که پیرامون آن چیده شده‌اند، نمونه‌ای اصیل از این الگوست. این طراحی نه‌تنها موجب تهویه طبیعی هوا و نورگیری مناسب می‌شود، بلکه نوعی حس درونی پیوستگی میان دانش‌پژوهان را تقویت می‌کند؛ امری که در فضای آموزشی و اخلاقی حوزه از اهمیت بالایی برخوردار است.
این رویکرد در ساخت فضاهای آموزشی، تنها به جنبه زیبایی‌شناسی محدود نمی‌شود؛ بلکه جنبه‌ای کاربردی و حتی روان‌شناختی نیز دارد. بسیاری از کارشناسان حوزه مطالعات اسلامی بر این باورند که آرامش محیطی در مدارس علمیه، عاملی مؤثر در تربیت روحیه طلبگی، تمرکز در مباحثه، و شکل‌گیری شخصیت علمی و اخلاقی طلاب است. بی‌دلیل نیست که بسیاری از علمای بزرگ، از خاطره‌نگاری‌های خود از حجره و فضای مدرسه به‌عنوان بخش مهمی از سلوک علمی‌شان یاد کرده‌اند.
نکته قابل توجه دیگر، بهره‌گیری از موقوفات برای توسعه فضاهای آموزشی بوده است. بسیاری از مدارس علمیه، از جمله فیضیه، با پشتوانه وقف و منابع خیرین ساخته یا مرمت شده‌اند. این ساختار سنتی مالی، که از بطن جامعه دینی برآمده، به حوزه این امکان را داده است که در کنار گسترش فیزیکی، هویت مستقل علمی و فرهنگی خود را حفظ کند.
در سال‌های اخیر، هرچند برخی از فضاهای آموزشی نوسازی شده‌اند یا امکانات فناورانه به آن‌ها افزوده شده است، اما تلاش شده تا این نوسازی‌ها با حفظ اصالت معماری سنتی انجام گیرد. به‌عنوان نمونه، در توسعه مدرسه دارالشفاء در سال‌های اخیر، سعی شد تا در کنار تجهیز حجره‌ها به امکانات جدید مانند اینترنت پرسرعت، سبک معماری گنبدی و ایوان‌های آجری حفظ شود. این همزیستی سنت و فناوری، یکی از ویژگی‌های شاخص حوزه در قرن جدید است.
همچنین، مراکزی مانند کتابخانه‌های تخصصی حوزه (از جمله کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، تأسیس ۱۳۴۴ هجری شمسی) نیز با بهره‌گیری از معماری متناسب با فضای طلبگی طراحی شده‌اند. فضاهای مطالعه‌ای که در سکوت طراحی شده‌اند، نور طبیعی دارند و محیطی آرامش‌بخش را برای تحقیق و مطالعه فراهم می‌کنند، نشان می‌دهد که معماران حوزه تنها به ساخت فیزیکی نپرداخته‌اند، بلکه در اندیشه تربیت معنوی نیز سهیم بوده‌اند.
با گذشت صد سال از بازتأسیس حوزه علمیه قم، اکنون این مجموعه عظیم، نه‌فقط از حیث علمی، که از منظر کالبدی و معماری نیز به عنوان نماد پایداری، سکون و رشد فرهنگی شناخته می‌شود. آینده حوزه هرچند نیازمند به‌روزرسانی‌های فناورانه است، اما بی‌شک اگر این به‌روزرسانی‌ها در بستر حفظ معماری سنتی و هویت اصیل انجام گیرد، همچنان می‌تواند الهام‌بخش نسل‌های بعدی باشد.