مسیر پرچالش زنان «هنرمند» در سینما و تئاتر کشور

سینمای ایران؛ قاب‌هایی که آرام آرام گشوده شدند

سینمای ایران، به‌رغم محدودیت‌های ساختاری و فرهنگی، یکی از مهم‌ترین عرصه‌های حضور و تأثیرگذاری زنان هنرمند بوده است. در دهه‌های گذشته، زنان نه‌تنها به‌عنوان بازیگر بلکه به‌عنوان کارگردان، فیلمنامه‌نویس، تدوین‌گر و طراح صحنه نیز وارد این عرصه شده‌اند. فیلم‌سازانی چون رخشان بنی‌اعتماد، تهمینه میلانی، نرگس آبیار، پوران درخشنده و مرضیه برومند، هر یک در زمانه خود صدای زن ایرانی را با زبانی سینمایی به تصویر کشیدند.

این فیلم‌سازان، برخلاف جریان اصلی مردسالار سینمای تجاری، روایت‌هایی انسانی، اجتماعی و زنانه از مسائل جامعه ایران ارائه داده‌اند؛ از خشونت خانگی گرفته تا جنگ، فقر، تبعیض و طرد اجتماعی. حضور پررنگ زنان بازیگر در نقش‌های اصلی و پیچیده نیز تغییر قابل توجهی نسبت به دهه‌های قبل ایجاد کرده است. با این حال، همچنان نگاه‌های کلیشه‌ای و محافظه‌کارانه نسبت به «زن» در بسیاری از فیلم‌ها غالب است و زنان فیلم‌ساز همچنان با سانسور، فشارهای اجتماعی و محدودیت‌های اجرایی مواجه‌اند.

هنرهای تجسمی؛ بازنمایی زن، بازسازی نگاه

در عرصه هنرهای تجسمی نیز زنان در دهه‌های اخیر حضوری قابل توجه و خلاقانه داشته‌اند. از نقاشی و مجسمه‌سازی گرفته تا عکاسی، ویدئوآرت و هنر مفهومی، هنرمندان زن ایرانی، جهان شخصی و تجربه زیسته خود را به زبان تصویر بیان کرده‌اند. هنرمندانی چون پروانه اعتمادی، ناهید حقیقت، شیرین نشاط، نیوشا توکلیان، گلناز فتاحی و فاطمه مثقالی در فضای داخلی و بین‌المللی شناخته‌شده‌اند و آثارشان گاه بازتاب دغدغه‌های زنانه و گاه اعتراضی به چارچوب‌های سیاسی و فرهنگی بوده‌اند.

در این فضا، زن دیگر نه موضوع منفعل نقاشی یا مدل عکاسی، بلکه خالق معنا و پیام است. با این‌ حال، تبعیض جنسیتی در نمایشگاه‌ها، کمبود حمایت مالی و ساختار مردمحور بازار هنر هنوز از موانع پیش‌روی زنان است. همچنین، آثار هنرمندان زن اغلب به‌جای آن‌که صرفاً از جنبه هنری بررسی شوند، با نگاه جنسیتی و سیاسی داوری می‌شوند.

تئاتر؛ صداهایی در سایه سانسور

تئاتر، به‌عنوان هنری زنده و اجتماعی، بستری حساس و گاه متزلزل برای فعالیت هنرمندان زن بوده است. حضور زنان در بازیگری، کارگردانی و نویسندگی نمایشنامه در دهه‌های اخیر رشد چشمگیری داشته، ولی این مسیر همواره با چالش‌های پرشماری همراه بوده است. در بسیاری موارد، آثار با تمرکز بر مسائل زنان با حساسیت‌های مضاعف روبه‌رو شده‌اند و حتی سانسور یا توقیف شده‌اند.

با وجود این فشارها، زنان تئاتری در ایران با خلاقیت و پشتکار توانسته‌اند زبان تازه‌ای برای بیان دغدغه‌های خود بیابند. تئاتر زنانه در ایران، چه در قالب مونولوگ‌های شخصی، چه نمایش‌های اجتماعی یا تاریخی، در حال تثبیت جایگاه خود به‌عنوان صدای مستقل زنان است.

راهی که هنوز نیمه‌تمام است

در نگاه کلی، زنان هنرمند در ایران امروز، دیگر بازیگرانی فرعی در متن هنر نیستند؛ آن‌ها نه‌تنها در حال تولید آثار هنری درخشان‌اند، بلکه روایت‌های تازه‌ای از زن، جامعه، و هویت ایرانی خلق کرده‌اند. با این حال، مسیر برابری و مشارکت کامل هنوز طی نشده است. دسترسی نابرابر به بودجه، فرصت‌های نمایشی محدود، قوانین نابرابر حمایتی، و ساختارهای فرهنگی و مذهبی بسته، همچنان موانعی هستند که زنان هنرمند برای دیده‌شدن و تأثیرگذاری با آن‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

در عین حال، ظهور رسانه‌های اجتماعی و ارتباطات دیجیتال، فرصت‌هایی تازه برای دیده‌شدن، تعامل با مخاطب و برقراری پیوندهای بین‌المللی فراهم کرده‌اند. بسیاری از هنرمندان زن نسل جدید از این ابزارها بهره می‌گیرند تا صدای خود را بدون واسطه به گوش جهان برسانند.

زنان هنرمند ایرانی، از حاشیه‌نشینی تاریخی به‌سمت متن هنر معاصر حرکت کرده‌اند؛ اما این مسیر، نه خطی بوده و نه بی‌مانع. آن‌ها در برابر سانسور، تبعیض و نگاه‌های مردسالارانه ایستاده‌اند و در عین حال، کیفیت هنری آثارشان را حفظ کرده‌اند. آینده هنر ایران، بدون مشارکت جدی و فعال زنان، آینده‌ای ناقص خواهد بود. برابری در هنر نه تنها یک مطالبه فرهنگی، بلکه ضرورتی برای غنای فرهنگی و اجتماعی کشور است.

مهدی احمدی / مدیرمسئول